ψυχανάλυση

Σύστημα μεθόδων για τη διερεύνηση της ψυχικής ζωής, που μελετούν την ασυνείδητη σημασία λόγων, πράξεων, προϊόντων της φαντασίας (ονείρων, παραληρημάτων) ενός υποκειμένου. Με τον όρο ψ. χαρακτηρίζεται επίσης η ψυχοθεραπευτική μέθοδος, που στηρίζεται στις έρευνες αυτές και επιδιώκει τη θεραπεία ορισμένων ψυχικών διαταραχών, καθώς και η ψυχολογική θεωρία που διαμορφώθηκε από το σύνολο των δεδομένων αυτών. Ο Ζίγκμουντ Φρόυντ, αναγνωρίζεται ομόφωνα ως ο δημιουργός της ψ., μολονότι η επεξεργασία της θεωρίας του μπορεί να θεωρηθεί ότι στηρίχθηκε στη συμβολή φιλοσόφων όπως ο Φέχνερ, ο Χέρμπαρτ, ο Σοπενχάουερ και ο Νίτσε και ότι ευνοήθηκε από το κλίμα κρίσης των γενικά παραδεδεγμένων αρχών, η οποία συγκλόνισε την ανώτερη αστική τάξη της κεντρικής Ευρώπης στα τέλη του 19ου αι. και από το ανανεωμένο ενδιαφέρον των ιατρικών κύκλων για τα προβλήματα της ψυχοπαθολογίας, που δημιουργήθηκε μετά τις νέες γνώσεις για τη φύση της υστερίας και των νευρώσεων. Ο Φρόυντ, αναφερόμενος στην αρχική ιστορία των ανακαλύψεών του, παραδέχεται ότι εκείνη που πρέπει ίσως να θεωρηθεί ως η πρώτη ανάλυση σε νευρωτικό είναι αυτή που έγινε το 1880-81 από τον μετέπειτα συνεργάτη του γιατρό Μπρόιερ, ο οποίος κατόρθωσε να απαλλάξει την ασθενή του, από οργανικά συμπτώματα όπως η παράλυση, σοβαρές διαταραχές των αισθήσεων, νευρικός βήχας κλπ. κάνοντάς την να ξαναφέρει σε επίπεδο συνείδησης, με ύπνωση, ορισμένες καταστάσεις της περασμένης ζωής της, που της είχαν προκαλέσει ισάριθμους ψυχικούς τραυματισμούς, ως συνέπεια των οποίων, του καθενός ξεχωριστά, εκδηλώθηκαν για πρώτη φορά τα συμπτώματα. Χρησιμοποιώντας τα δεδομένα τα σχετικά με το πείραμα αυτό και με άλλα που ακολούθησαν, ο Φρόυντ, σε συνεργασία με τον Μπρόιερ, δημοσίευσε το 1893 μια μελέτη για την υστερία, Ο ψυχικός μηχανισμός των υστερικών φαινομένων, όπου υποστήριξε ότι στη βάση των συμπτωμάτων υστερικής προέλευσης υπάρχει μια κατάσταση σύγκρουσης μεταξύ ενστικτωδών πόθων του υποκειμένου, κυρίως σεξουαλικών, και καταστολής τους, που οφείλεται κατά κανόνα στο περιβάλλον και στην ανατροφή που έλαβε το υποκείμενο. Το σύμπτωμα αποτελεί έκφραση αυτής της κατάστασης σύγκρουσης και εξαφανίζεται τη στιγμή που ο ασθενής κατορθώνει να την προσδιορίσει. Στη μελέτη αυτή λοιπόν διατυπωνόταν ήδη στοιχειωδώς η τεχνική των ελεύθερων συνειρμών ιδεών, που αποτελεί το σημείο στήριξης της φροϋδικής ψυχαναλυτικής μεθόδου. Η τεχνική αυτή συνίσταται στην παρακίνηση του ασθενή να εκφράσει κάθε σκέψη ή ανάμνηση που περνά από το μυαλό του χωρίς να του ζητούν ούτε συνειδητό έλεγχο ούτε κριτική επέμβαση. Όσο η αρχική αντίσταση υπερνικάται βαθμιαία και οι φραγμοί που είχε θέσει η συνείδηση του Εγώ παραμερίζονται ο ψυχαναλυτής μπορεί να γνωρίσει και να ερμηνεύσει το ασυνείδητο κίνητρο των ακούσιων σκέψεων, οι οποίες, ενεργώντας συχνά ως διαταρακτικά στοιχεία, μετατοπίζονται από τη συνείδηση, δηλαδή απωθούνται, παραμένουν στο υποσυνείδητο. Από την ερμηνεία των lapsus, των κενών μνήμης, των ακούσιων πράξεων, των ονείρων και των ονειρικών συμβόλων, εμφανίζονται καινούργια στοιχεία, ικανά να επισημάνουν την τραυματική κατάσταση. Σε όλα αυτά προστίθεται η λεγόμενη μεταβίβαση (transfert), μέσω της οποίας ο ασθενής ανακαλεί στη μνήμη του ορισμένα συγκινησιακά φορτία, που στην αρχή τα είχε κατευθύνει προς άλλα πρόσωπα, μεταφέροντάς τα στο πρόσωπο του ψυχαναλυτή. Εμβαθύνοντας στη μελέτη της ψυχικής δραστηριότητας του ανθρώπου, ο Φρόυντ επεσήμανε μια δύναμη που την ονόμασε λίμπιντο. Ο ίδιος υποστήριζε ότι η σεξουαλική συμπεριφορά στον άνθρωπο αρχίζει πολύ πριν από την εφηβική ηλικία και μάλιστα από τη νηπιακή, όπου παρουσιάζεται με ειδικές μορφές. Η λίμπιντο εκφράζει δυναμικά τα ένστικτα του έρωτα, δηλαδή τα σεξουαλικά ένστικτα σε όλες τους τις εκδηλώσεις (που είναι ένστικτα ζωής, τα οποία τείνουν προς την ηδονή και τη διαιώνιση του είδους και αντιτίθενται στα ένστικτα του θανάτου και της καταστροφής, που υπάρχουν επίσης στο υποσυνείδητο) που μόνο βαθμιαία ενώνονται σε μια καλά καθορισμένη οργάνωση, η οποία χαρακτηρίζει το φυσιολογικό ενήλικο άτομο. Σχετικά με την οργάνωση αυτή της λίμπιντο στον άνθρωπο, ο Φρόυντ διακρίνει 3 φάσεις: τη στοματική, τη σαδιστικοπρωκτική και τη φάση της επικράτησης των γεννητικών ζωνών. Στα εντελώς πρώτα παιδικά χρόνια οι παρορμήσεις ή καλύτερα οι σεξουαλικές τάσεις του παιδιού στρέφονται προς τον γονέα του αντίθετου φύλου. Η εκλογή του αντικειμένου αυτού, στην οποία προστίθεται μια εχθρότητα προς τον άλλο γονέα, αποτελεί το οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Σε καθεμιά από τις φάσεις της οργάνωσης της λίμπιντο, το άτομο μπορεί να συναντήσει δυσανάλογες δυσκολίες στις δυνατότητες του προσαρμογής ή, εξαιτίας υπερβολικών απογοητεύσεων, μπορεί να δημιουργηθεί η παρόρμηση της επιστροφής σε τρόπους ικανοποίησης προηγουμένων εποχών. Οι παρορμήσεις αυτές επιδέχονται διαπαιδαγώγηση έως την περίοδο της εφηβείας και μπορούν να προκαλέσουν δευτερεύουσες ψυχολογικές διαδικασίες: ταυτίσεις, μορφές αντίδρασης, εξιδανίκευση κλπ. Γύρω στο 1920 ο Φρόυντ έκανε μια σημαντική αναθεώρηση των αντιλήψεών του, εμβάθυνε ιδιαίτερα στη μελέτη της δράσης της επιθετικότητας και έδωσε ένα οριστικό αυτή τη φορά σχήμα της δομής της ψυχικής προσωπικότητας. Τη θεωρία των σταδίων του Ασυνειδήτου, του Προσυνειδητού και του Συνειδητού, που είχε διατυπώσει προηγουμένως, υποκαθιστά η θεωρία των τριών ψυχικών υποστάσεων, του Αυτό (Es), του Εγώ και του Υπέρ - Εγώ: με το πρώτο ταυτίζεται το ασυνείδητο ενστικτώδες μέρος ή πόλος παρόρμησης· με το δεύτερο, το συνειδητό μέρος, που ρυθμίζεται από την αρχή της πραγματικότητας· με το τρίτο, το κυρίως ασυνείδητο μέρος, που αντιπροσωπεύει την πηγή των ηθικών απαιτήσεων και επομένως τον ηθικό έλεγχο. Όλες αυτές οι ανακαλύψεις και θεωρητικές απόψεις οδήγησαν τον Φρόυντ στο να εντάξει τις νευρώσεις σε μια κατάσταση σύγκρουσης μεταξύ του Εγώ και των σεξουαλικών εκείνων τάσεων που στο Εγώ φαίνονται ασυμβίβαστες και που επομένως τις μετατόπισε εμποδίζοντάς τες να ικανοποιηθούν: οι παρορμήσεις της λίμπιντο, που ανακόπτονται με αυτόν τον τρόπο, υποχωρούν σε προηγούμενες φάσεις της ανάπτυξής τους και η εκτόνωση που επακολουθεί υπό μορφή συμπτώματος δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα υποκατάστατο της σεξουαλικής ικανοποίησης. Αν κατά τη διάρκεια μιας ψυχαναλυτικής θεραπείας προσπαθήσαμε να φέρουμε στη συνείδηση αυτές τις απωθημένες παρορμήσεις, οι δυνάμεις της ανάσχεσης παρουσιάζονται στον ψυχαναλυτή με τη μορφή αντίστασης. Ανακεφαλαιώνοντας, μπορούμε να βεβαιώσουμε ότι υπάρχουν μερικές γενικές αρχές στη βάση της φροϋδικής ψυχανάλυσης· δηλαδή: το αξίωμα της ύπαρξης ασυνείδητων νοητικών λειτουργιών, η θεωρία των ανασχέσεων και των αντιστάσεων, η σημασία του οιδιπόδειου συμπλέγματος και της σεξουαλικότητας. Σχετικά με τις μεταγενέστερες εξελίξεις της ψυχαναλυτικής θεωρίας και των εφαρμογών της πρέπει να θυμηθούμε κυρίως την απομάκρυνση από τη φροϋδική θεωρία του Α. Άντλερ το 1911 και του Κ. Γιουνγκ το 1914. Σε νεότερη εποχή παρουσιάστηκαν μερικές σχολές, που με την επιστημονική τους αξία απέκτησαν τη σημασία εκσυγχρονισμού της ψυχαναλυτικής θεωρίας. Στην Αγγλία η εργασία της Μέλανι Κλάιν (1882-1960), η οποία, αφού ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την παιδική ψ., κατέληξε σε μερικά συμπεράσματα, που άλλαξαν την κλασική φροϋδική αντίληψη σχετικά με τα πρώτα στάδια του οιδιπόδειου συμπλέγματος. Κατά την Κλάιν, το σύμπλεγμα αυτό δεν είναι λιμπιντικός σχηματισμός των πρώτων 2 ή 3 ετών της ζωής, αλλά δημιουργείται κατά τις πρώτες στιγμές της ζωής του νεογέννητου οπότε η σχέση του ατόμου με το αντικείμενο υπάρχει από την αρχή της ζωής κατά τρόπο πολύ πιο έντονο από όσο φανταζόταν ο Φρόυντ. Στις ΗΠΑ η φροϋδική ψ., ερχόμενη σε επαφή με τον αμερικανικό πολιτισμό και τις απαιτήσεις της πρακτικής αξίας και της κοινωνικοποίησης που χαρακτηρίζουν το αμερικανικό πνεύμα, άλλαξε έως ένα βαθμό τις τάσεις της. Συνοπτικά, από τις σημαντικότερες κατευθύνσεις πρέπει να αναφερθούν η πολιτιστική με την Κάρεν Χόρνι (1885-1952) και τον Έριχ Φρομ (1900), που τόνισε την κοινωνική αιτιοκρατία και την επίδραση του πνευματικού περιβάλλοντος στον σχηματισμό του ασυνείδητου και στην εξέλιξη της προσωπικότητας, και η σχολή του Σικάγου, που, με την καθοδήγηση του Φραντς Αλεξάντερ (1891-1964), απλοποιεί και συντομεύει τη φροϋδική ψυχαναλυτική θεραπεία, επιζητώντας μια περισσότερο μεθοδική χρησιμοποίηση της δυναμικής της μεταβίβασης (transfert). Ο Ζίγκμουντ Φρόυντ (καθισμένος αριστερά) στο Ουόρτσεστερ των ΗΠΑ το 1909 και δίπλα του καθισμένοι ο Στάνλεϋ Χωλ, ο Κ. Γιούνγκ? όρθιοι ο Α.Μπρίλ, ο Ε. Τζονς και ο Σ. Φερέντσι.

* * *

η, Ν

1. η ψυχολογική αντίληψη και θεωρία τού Αυστριακού ψυχιάτρου Ζήγκμουντ Φρόυντ, από την οποία προέκυψε ένα από τα κύρια ρεύματα τής σύγχρονης ψυχολογίας και η οποία βασίζεται στη διερεύνηση τών ασύνειδων, κυρίως, ψυχικών διεργασιών, δηλαδή τών διεργασιών που συντελούνται στο υποσυνείδητο

2. θεραπευτική μέθοδος τών νευρωτικών ή ψυχωτικών διαταραχών που εγκαινίασε ο Φρόυντ με βάση την παραπάνω αντίληψη.

[ΕΤΥΜΟΛ. Αντιδάνεια λ., πρβλ. γαλλ. psychanalyse (< ψυχή + ανάλυση)].